|
== Izvori ==
{{Izvori}}
[[Kategorija:Stomatologija]]
<!-- interwiki -->
{{Link FA|sr}}
Veliki broj općih i lokalnih, unutarnjih i vanjskih čimbenika dovodi se u vezu s nastankom karijesa. U opće se čimbenike ubrajaju: [[rasa]], nasljedni čimbenici, životno doba pojedinca, spol, funkcija endokrinih žlijezda, prehrana i sl. U lokalne čimbenike spadaju: mikroorganizmi, pljuvačka, oblik i raspored zuba, jatrogeni faktori, loša dentalna higijena itd.<ref name="r1">Olga Karadžov, Dušan Kezele, Dragan Kuburović, Dušan Marković: "Preparacija kaviteta", Beograd 2001. ISBN 86-7466-039-8</ref>
==Teorije o nastanku karijesa==
Od ideje da crvi uzrokuju truljenje zuba, koja se pojavila 200 godina pr. Kr., pa sve do danas postoje brojne teorije o tome kako nastaje karijes. Jedni smatraju da se uzroci nastanka karijesa nalaze u samom zubu, dok je prema drugima on uvjetovan vanjskim čimbenicima. Neke teorije za glavne krivce nastanka karijesa smatraju strukturne ili [[biokemija|biokemijske]] defekte u zubnom tkivu, dok drugi uzroke nalaze u lokalnim predisponirajućim čimbenicima sredine. Po jednom shvaćanju karijes počinje u organskom matriksu cakline, a po drugom u anorganskim dijelu.
Na temelju toga ove se teorije dijele na endogene i egzogene, ovisno o kojim čimbenicima rizika daju prioritetnu ulogu.
===Egzogene teorije nastanka karijesa===
''Kemijsko-parazitne acidogena teorija''. Ovu teoriju formulirao je Miler [[1882]]. godine i po njemu karijes predstavlja kemijsko parazitno oboljenje koje se sastoji od dvije odvojene faze (dekalcifikacije ili razmekšavanja tkiva i rastvaranja ovog razmekšanog ostatka). Kao neposredni uzročnici smatrani su svi oralni mikrooorganizmi koji mogu izazvati kiselo vrenje hrane ili sudjeluju u razgradnji [[bjelančevina]]. Kasnije su Fozdik i Hutchinson dopunili ovu teoriju smatrajući da je za početak i napredovanje karijesnog procesa neophodna fermentacija šećera u ili ispod zubnog plaka i stvaranje mliječne i drugih kiselina.
''Proteolitička ili kemijsko-parazitne alkalna teorija''. Prema ovoj teoriji karijes počinje i razvija se u organskom matriksu cakline, a glavni uzročnici su proteolotički enzimi koji su aktivni u baznoj sredini. Zagovornici ovog pristupa smatraju da [[kiseline]] ne samo da ne uzrokuju karijes, već stvaraju barijeru protiv njegovog napredovanja.
''Proteolitička teorija kompleksa (teorija helata).'' Ova teorija objašnjava nastanak karijesa istovremenom razgradnjom mineralne i organske komponente tvrdih zubnih tkiva. Proteolitički enzimi mikroorganizama rastvaraju matrix, a razgradnja apatita je rezultat djelovanja organskih helata. To znači da karijes, prema ovoj teoriji, može nastati iu kiseloj i u baznoj sredini.
===Endogene teorije nastanka karijesa===
''Neurotrofička teorija.'' Prema ovoj teoriji, karijes nastaje kao posljedica trofičkih poremećaja u odontoblastima.
''Trofobakterijska teorija''. Po zastupnicima i autorima ove teorije u nastanku karijesa, pored trofičkih poremećaja, značajnu ulogu igra i sekundarno djelovanje bakterija.
''Karijes bolest kolagena''. Ova teorija kaže da se kolagen može polamerizirati i depolamerizirati (izgradi ili razgradi) pod djelovanjem [[enzim]]a, [[hormon]]a i drugih čimbenika. Na taj način oni mogu utjecati i na pojavu ovog oboljenja.
''Hipoteza fosfata''. Karijes nastaje uslijed biokemijskih poremećaja u zubnoj pulpi, a manifestira se u caklini i dentinu. Ovi poremećaji, po njemu, nastaju pod utjecajem centralnog nervnog sustava na metabolizam magnezija i fluora zuba. Karijesni proces je, dakle, pulpogenog podrijetla i manifestira se kao poremećaj u fiziološkoj ravnoteži između aktivatora i inhibitora fosfataza u pulpi. Međutim, pošto se karijes javlja i na zubima s vitalnom pulpom, može se zaključiti da porijeklo enzima nije iz pulpe već izvan nje.
''Teorija glikogena''. Predispozicija prema karijesu nastaje uslijed uporabe velikih količina [[ugljikohidrat]]a u razdoblju razvoja zuba, što ima za posljedicu deponiranje viška glikogena i glikoproteina u zubne supstance. To smanjuje otpornost zubnih tkiva na djelovanje bakterija i njihovih produkata.
''Organotropna teorija''. Karijes predstavlja oboljenje cijelog zubnog organa, a ne lokalno oštećenje tvrdih tkiva. Zub pri tome predstavlja dio biološkog sustava koji se sastoji od pulpe, tvrdih zubnih supstanci i pljuvačke. Tvrda zubna tkiva, u ovom biološkom sustavu, igraju ulogu membrane između krvi i sline, a organski i neorganski dio dentina i cakline je vezan pomoću homopolarnih veza. Svaki agens sposoban razgraditi polarnu vezu prekida ravnotežu i izaziva karijes.
Ni jedna od pobrojanih teorija (a postoje i druge) ne daje potpun odgovor na sva pitanja koja se nameću kada je u pitanju etiopatogeneza karijesa. Prema suvremenim shvaćanjima, nekim se čimbenicima pridaje veći značaj, to su:
* struktura i hrapavost cakline,
* [[zubni plak]],
* svojstva pljuvačke,
* [[ugljikohidrati]].
Profilometrijska ispitivanja hrapavosti cakline pokazala su da postoji razlika između hrapavosti površine cakline između pojedinih zuba, ali i između površina na jednom [[zubi|zub]]u.<ref name="r1">Olga Karadžov, Dušan Kezele, Dragan Kuburović, Dušan Marković: "Preparacija kaviteta", Beograd 2001. ISBN 86-7466-039-8</ref> Samim tim se objašnjava postojanje karijes predilekcionih mjesta na zubima (mjesta gde se on češće javlja).
[[Image:Streptococcus mutans Gram.jpg|thumb|200p|Streptococcus mutans]]
[[Zubni plak]] ima veliki značaj, kako u nastanku karijesa, tako i u patogenezi [[parodontopatija|parodontopatije]].<ref name="r2">A. Lukić , S. Sedlecki, S. Đurđić: "Uloga dentalnog plaka u patogenezi karijesa", 1982.</ref> On se sastoji od deskvamisanog epitela oralne [[sluzokoža|sluzokože]], mikroorganizama i mucina (sastojka pljuvačke). Akumulacija plaka na površinama [[zubi|zub]]a, na kojima je fiziološko samočišćenje i čišćenje pomoću četkice neučinkovio, prethodi karijesnom procesu i prati ga. Mikroorganizmima koji se nalaze u plaku se posvećuje posebna pažnja, posebno kariogenim sojevima [[streptokok|streptokoka]] (streptococcus mutans, sangus). Svojim biokemijskim aktivnostima one vrše razlaganje ugljikohidrada do jednostavnih [[kiselina]] i sintetiziraju različite [[polisaharidi|polisaharide]] (dekstran, levan i amilopektin). Dekstran s [[protein]]ima pljuvačke stvara nerastvorljive precipitate koji se pripajaju za [[zubi|zub]]nu caklinu, stvarajući na taj način plak. Smatra se da sa 1.000.000 streptokoka mutans (Streptococcus mutans) u mililitru pljuvačke, svrstava pacijenta u grupu osoba visokog rizika za nastanak karijesa, dok broj ispod 250.000 karakterizira skupinu niskog rizika.
Osobine pljuvačke koje mogu biti značajne za pojavu karijesa su: brzina lučenja, [[pH vrijednost|pH]] vrijednost, viskozitet, antimikrobna svojstva, sastav itd. Pojačano lučenje (preko 1 ml/min) smatra se povoljnim, dok 0,7 ml/min čini donju fiziološku granicu. Također [[pH vrijednost|pH]] vrijednost preko 5,5 (koji ide prema neutralnom) predstavlja povoljan parametar za pacijenta. Povećana koncentracija soli [[kalcij]]a i [[fosfor]]a pospješuje proces remineralizacije, što znači da dejluje povoljno. Sadržaj [[fluor]]a je značajan iz tri razloga: on deluje antimikrobno, pospješuje remineralizaciju i čini caklinu otpornijom.
Na osnovi procjene vrijednosti svih spomenutih parametara, svaka se osoba može svrstati u grupu niskog, srednjeg i visokog rizika za pojavu karijesa. Na osnovu toga treba planirati preventivne mere i rekonstruktivne zahvate na [[zubi|zub]]ima.
==Karijes imuna i predilekciona mjesta==
Na osnovu zapažanja učestalosti pojave karijesa na površinama zuba, došlo se do zaključka da postoje mjesta koja su često napadnuta karijesom i mjesta na kojima se on javlja veoma retko ili nikada.<ref name="r4">B. Berger: "Bolesti zuba", 1962</ref> Prva grupa se naziva karijes predilekcionim, a druga grupa karijes imunim mjestima ili površinama [[zubi|zub]]a. U predilekciona mjesta spadaju:
* jamice i fisure na griznim površinama [[pretkutnjaci|pretkutnjaka]] i kutnjaka, na bukalnim stranama donjih [[kutnjaci|kutnjaka]] i oralnim i bukalnim stranama gornjih [[kutnjaci|kutnjaka]], kao i tzv. foramen coecum,
* aproksimalne površine (na kojima se često zadržavaju ostaci [[hrana|hrane]] i gde je čišćenje [[zubi|zub]]a otežano),
* vrat zuba, odnosno gingivalna trećina vestibularne i oralne površine krune zuba.
==Klasifikacija karijesa==
Prema lokalizaciji karijesnog procesa, on se deli na ''karijes jamica i fisura'' i ''karijes glatkih površina''. Blek je [[1908]]. godine na osnovu lokalizacije svrstao karijese u pet klasa, na osnovu čega su kasnije nastali čuveni Blekovi principi preparacije kaviteta zuba.
Na osnovu brzine evolucije karijesnog procesa, on se deli na ''akutni'' i ''hronični''.
Prema načinu širenja, karijes može biti p''odminirajući'' (koji napreduje u širinu) i ''penetrirajući'' (koji napreduje u dubinu).
U zavisnosti od odnosa (blizine) karijesnog procesa prema pulpi, razlikuje se ''karijes superficijalis'' ili ''površinski karijes'' (cariessuperficialis}}), ''karijes medija'' (caries media) i ''karijes profunda'' ili ''duboki karijes'' (caries profunda). Rebel je duboki karijes podelio na dve grupe: ''karijes profunda simpleks'' (caries profunda simplex) (patološki proces kod koga se karijes maksimalno približio pulpi, ali postoji tanak sloj čvrstog [[dentin]]a između njih) i ''karijes profunda komplikata'' (caries profunda complicata) (gde samo sloj razmekšanog dentina štiti pulpu od otvaranja).
U zavisnosti od toga da li se karijes javlja prvi put na nekoj površini [[zubi|zub]]a ili se javlja ponovo, razlikuje se ''primarni'', ''sekundarni'' i ''recidivni karijes''. Sekundarni karijes se javlja oko ivice postojeće ispune (plombe), a recidivni karijes se javlja kao posledica nepotpunog uklanjanja obolelog dentina pri zbrinjavanju.
Prema lokalizaciji u odnosu na zubnu supstancu, razlikuje se ''karijes cakline'', ''karijes dentina'' i ''karijes cementa''.<ref name="r1">Olga Karadžov, Dušan Kezele, Dragan Kuburović, Dušan Marković: "Preparacija kaviteta", Beograd 2001. ISBN 86-7466-039-8</ref>
==Karijes cakline==
Caklina je mesto gde karijes zuba počinje. U početnoj fazi (inicijalni karijes) na površini cakline se zapaža beličasta neprozirna mrlja (zamućenje), koja nastaje usled hemijskih i fizičkih promena u strukturi cakline i procesa demineralizacije. Struktura cakline (koja je sastavljena od prizmi spojenih interprizmatičnom supstancom) uslovljava način širenja karijesa. U predelu fisura karijesni proces ima manji otvor a širu bazu, dok na glatkim površinama važi obrnut slučaj.
Prema Gustafsonu, idući od dentina prema površini cakline razlikuje se šest zona:
* ''normalan sloj cakline'',
* ''zona 1'' — sloj hipermineralizirane cakline,
* ''zona 2'' — sloj u kome su mineralne materije rastvorene (nema kristalne strukture),
* ''zona 3'' — sloj sa većom gustinom minerala,
* ''zona 4'' — zona u kojoj postoji razgradnja cakline, u kojoj su mineralne materije rastvorene a počinje i destrukcija organskog matriksa,
* ''zona 5'' — sloj u kome su svi sastojci cakline razoreni i postoji šupljina (kavitacija).
==Karijes dentina==
[[Image:Smooth Surface Caries GIF.gif|thumb|120p|Karijes na glatkim površinama]]
S obzirom na centripetalni karakter napredovanja, karijes dentina je nastavak karijesa cakline. Ovaj patološki proces može primarno da počne i u dentinu (mada retko), kada je usled raznih poremećaja dentin eksponiran u predelu vrata zuba. Prema Kerebelu, nikad nije zapažen primarni karijes ispod intaktne cakline ili cementa.
Kada karijes dospije do caklinsko-dentinskog spoja, dalje napredovanje ide u dva pravca: duž caklinsko-dentinske granice i vertikalno u pravcu pulpe. Sam karijesni proces znatno brže napreduje u dentinu, što je uslovljeno njegovom građom. Na osnovu izgleda dentina ispod karijesne lezije Furer je opisao šest zona, idući od pulpe prema karijesnom procesu:
* ''zona masne degeneracije'' ili ''zona vitalne reakcije'', u kojoj nastaje zamućenje dentina kao posledica poremećenog metabolizma u Tomasovim vlaknima,
* ''zona transparencije'', gde dolazi do jačeg taloženja [[kalcijum]]ovih soli kao vrsta odbrambene reakcije,
* ''zona zamućenja'', što je posledica procesa demineralizacije,
* ''zona [[bakterija]] pionira'', gde je zamućenje još jače izraženo a u dentinskim kanalićima se nalaze mikroorganizmi,
* ''zona razmekšanja'', koju karakteriše jaka demineralizacija i odsustvo Tomasovih vlakana i
* ''zona raspadanja'', sloj u kome su promene najjače izražene i u kome nastaje šupljina ispunjena raspadnutim produktima.
==Reakcije u pulpi==
Ispod karijesne lezije pulpa je izložena raznim nadražajima (mehaničkim, termičkim, hemijskim i infekcionim). Na pomenute nadražaje ona reaguje različito, zavisno od intenziteta i prirode nadražaja kao i od njene individualne odbrambene sposobnosti. U slučaju sporijeg napredovanja karijesa pulpa stvara tercijarni dentin ispod karijesne lezije. Međutim, u slučaju bržeg razvoja patološkog procesa, ova dentinogena reakcija izostaje i dolazi do zapaljenske reakcije i [[bol]]a.
==Karijes kod djece==
Kod djece postoje tri životna doba u kojima postoji povećana predispozicija za razvoj karijesa: rano detinjstvo (od rođena do treće godine [[život]]a), vreme mešovite denticije — prisustvo [[mlečni zubi|mlečnih]] i [[stalni zubi|stalnih zuba]] (od 7 do 10 godine) i [[pubertet]] zbog hormonskih i [[psihosomatske promene|psihosomatskih promena]] i slabije oralne [[higijena|higijene]].<ref name="r3">Ž. Graovac: "Osnovi dečije stomatologije", Beograd 1974.</ref>
=== Higijena ===
[[Image:Interdental toothbrush.jpg|thumb|100p|levo|Interdentalna četkica]]
Lična [[higijena]] se sastoji od pravilnog i svakodnevnog pranja [[zubi|zub]]a i korišćenja zubnog konca<ref>[http://www.ada.org/public/topics/cleaning.asp Oral Health Topics: Cleaning your teeth and gums.] Tekst sa veb sajta Američke stomatološke Asocijacije (American Dental Association - ADA). Pristupljeno 15. kolovoza, 2006.</ref>. Svrha oralne [[higijena|higijene]] je smanjenje količine patoloških agenasa u ustima, a osnovni cilj je uklanjanje i sprječavanje formiranja zubnog plaka, koji se uglavnom sastoji od [[bakterija]]<ref>[http://www.dentistry.leeds.ac.uk/OROFACE/PAGES/micro/micro2.html Introduction to Dental Plaque.] Službena stranica Stomatološkog instituta u Lidsu, Pristupljeno 14. kolovoza 2006.</ref>. Sa porastom količine dentalnog plaka, raste i podložnost zuba karijesu, lošem zadahu i sl. Četkica za zube može da ukloni plak sa skoro svih površinama zuba, izuzev u interdentalnim prostorima. Za uklanjanje ostataka hrane i dentalnog plaka iz ovih prostora, koristi se zubni konac, kako bi se sprečio interproksimalni karijes. Takođe se mogu koristiti i interdentalne i sulkularne četkice, ispirači i vodice za [[usta]] (kolutoriji).
Profesionalna higijena se sastoji u redovnim stomatološkim pregledima i čišćenjima. S vremena na vreme, potrebno je podvrgnuti se čišćenju zuba koje će izvršiti stomatolog ili stomatološki tehničar. Na redovnim pregledima, takođe se može uraditi i radiografija zuba u cilju otkrivanja pojave i razvoja karijesa u zonama visokog rizika.
===Ishrana ===
Za zdravlje [[zubi|zub]]a, bitna je učestalost a ne količina unesenog [[šećer]]a<ref>[http://www.nutrition.org.uk/home.asp?siteId=43§ionId=649&parentSection=321&which=undefined Dental Health],
Službena stranica Britanske fondacije za ishranu (British Nutrition Foundation ), 2004. Pristupljeno 13. kolovoza 2006.</ref>. [[Šećer]] i drugi [[uglikohidrati]] u ustima čine da [[bakterija|bakterije]] proizvode kiseline koje dovode do demineralizacije cakline, dentina i cementa. Što su [[zubi]] češće izloženi ovom okruženju, podložniji su nastanku karijesa. Stoga, od važnosti je smanjiti konzumiranje [[hrana|hrane]] između obroka, tzv. „grickanje“, s obzirom da su onda zubi stalno izloženi dejstvu [[kiselina]] koje luče [[bakterija|bakterije]] u ustima.
Također treba izbegavati žilavu i lepljivu hranu (kao što su suvo [[voće]] i slatkiši), jer ta vrsta hrane se lepi za zube. Preporučljivo je prati zube posle svakog jela. Što se [[dijete|djece]] tiče, [http://www.ada.org Američka stomatološka asocijacija] (American Dental Association) i [http://www.eapd.gr Evropska akademija za dečju stomatologiju] (European Academy of Paediatric Dentistry) preporučuju ograničenje i kontrolu konzumacije osvežavajućih pića koja sadrže [[šećer]], i izbegavanje davanja flašice detetu tokom sna<ref>[http://www.eapd.gr/Parents/Pregnant%20mother%20all.htm A Guide to Oral Health to Prospective Mothers and their Infants], Službena stranica Europske akademije za dječju stomatologiju . Pristupljeno 14. kolovoza 2006.</ref><ref>[http://www.ada.org/public/topics/decay_childhood_faq.asp Oral Health Topics: Baby Bottle Tooth Decay], Službena stranica Američke stomatološke asocijacije. Pristupljeno 14. kolovoza 2006.</ref>.
Neka istraživanja su utvrdila da [[mlijeko]] i neke vrste [[sir]]eva kao cheddar, doprinose propadanju zuba ako se zubi ne operu odmah po konzumiranju ovih proizvoda<ref name="bnf">[http://www.nutrition.org.uk/home.asp?siteId=43§ionId=649&parentSection=321&which=undefined "Dental Health"], Zvaničan sajt Evropske akademije za dečju stomatologiju. Pristupljeno 13. kolovoza 2006.</ref>. Takođe, žvakaće gume koje sadrže ksilitol (šećer iz drveta) široko se primenjuju radi zaštite [[zubi|zub]]a u mnogim zemljama, naročito u finskoj industriji slatkiša<ref>[http://www.xylitol.net/eng/index.php?action=item-view&item-action=view&item-hash=088f5f675b05714db3f50065561e8692 "History"], Xylitol.net veb sajt. Pristup 22. oktobar 2006.</ref>. Ksilitol smanjuje količinu zubnog plaka, verovatno zato što [[bakterija|bakterije]] ne mogu da ga koriste na isti način kao običan [[šećer]]<ref>Ly KA, Milgrom P, Roberts MC, Yamaguchi DK, Rothen M, Mueller G. ''[http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&pubmedid=16556326 Linear response of mutans streptococci to increasing frequency of xylitol chewing gum use: a randomized controlled trial].'' BMC Oral Health. 2006 Mar 24;6:6.</ref>. Takođe je poznato da žvakanje i stimulacija receptora ukusa na [[jezik]]u povećavaju proizvođenje pljuvačke koja sadrži prirodne agense za sprečavanje opadanja ''pH'' u ustima na nivo na kome se caklina može demineralizovati<ref>Bots CP, Brand HS, Veerman EC, van Amerongen BM, Nieuw Amerongen AV. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=pubmed&cmd=Retrieve&dopt=AbstractPlus&list_uids=15218894&query_hl=9&itool=pubmed_docsum Preferences and saliva stimulation of eight different chewing gums]. Int Dent J. 2004 Jun;54(3):143-8.</ref>.
===Fluoridi===
[[Image:FluorideTrays07-05-05.jpg|thumb|200p|Žlice za lokalnu primenu fluorida]]
Osnovni oblici primene fluorida su lokalna (topikalna) i sistemska (endogena). Topikalni fluoridi se dele na anorganske i organske preparate. Glavni predstavnici anorganskih preparata su [[natrijum]]-fluorid, monofluorfosfat, kositreni fluoridi i zakiseljeni preparati fluora (APF), dok je od organskih najistaknutiji aminflorid u različitim formulacijama. Topikalni fluoridi utiču na:
* smanjenje rastvorljivosti tvrdih zubnih [[tkivo|tkiva]] u kiselom mediju zubnog plaka („jačanje“ cakline),
* unapređivanje (ubrzavanje) remineralizacije karijesne lezije,
* enzimsku inhibiciju unutar plaka tokom glikolize (redukcija stvaranja [[kiselina]]),
* ometanje sinteze intra i ekstracelularnih polisaharida,
* bakteriostatski, uvjetno baktericidni učinak i
* smanjenje viskoziteta pljuvačke.
[[Fluor]] se danas najčešće primenjuje u obliku pasta za zube, vode za ispiranje usta, rastvora, gelova, lakova, a u novije vreme se koriste i žvakaće gume, sprave za otpuštanje fluorida ([[engleski|eng.]] fluoride releasing devices) i restorativni materijali.
===Antimikrobni preparati===
Ova sredstva kemijskim putem kontroliraju nivo bakterijske flore u usnoj šupljini i na taj način preveniraju najčešće infektivne bolesti usne šupljine, zubni karijes i [[bolest]]i parodonta. Antimikrobna sredstva se dele na: oralne antiseptike i umjetne zaslađivače.
U oralne antiseptike se ubrajaju sredstva kao što su: hlorheksidin, heksetidin, triklosan, preparati na bazi [[jod]]a (polividon-[[jod]]) i preparati na bazi eteričnih ulja. Umjetni zaslađivači su pomoćna sredstva za prevenciju karijesa, ali danas zauzimaju sve značajnije mjesto. Najpoznatiji među njima su: ksilitol, sorbitol, manitol, aspartam i dr.
== Izvori ==
<references/>
{{Izvori}}
*[http://www.greenfacts.org/en/diet-nutrition/l-2/9-dental-caries.htm Ishrana i dentalni karijes] siže prethodno navedenog izvještaja VHO/FAO.
*[http://www.db.od.mah.se/car/data/cariesser.html Slike različitih stadija karijesa]
[[Kategorija:Stomatologija]]
| 