Jednačenje po zvučnosti

Glasovne
promjene
Nepostojano a
Nepostojano e
Navezak
Vokalizacija
Palatalizacija
Sibilarizacija
Jotacija
Jednačenje po zvučnosti
Jednačenje po mjestu tvorbe
Prijeglas
Prijevoj
Refleksi jata
Ispadanje suglasnika

Jednačenje po zvučnosti glasovna je promjena u kojoj se šumnici koji se razlikuju po svojstvu zvučnosti jednače tako da se prvi suglasnik skupa zamjenjuje suglasnikom po zvučnosti jednakom drugom suglasniku skupa.


U hrvatskome se jeziku suglasnici prema zvučnosti dijele na:

Zvučni b d g z ž đ
Bezvučni p t k s š č ć f h c

Zvučni su i svi sonanti, ali oni ne sudjeluju u ovoj glasovnoj promjeni.

Obezvučivanje

uredi

Ako se zajedno nađu dva šumnika, od kojih je prvi zvučan, a drugi bezvučan, prvi se zamjenjuje svojim bezvučnim parnjakom (vidi tablicu). Promjena iz zvučnog suglasnika u bezvučni suglasnik naziva se obezvučivanje. Primjeri:

  • b prelazi u p ispred c, č, ć, f, h, k, s, š, t
vrabac – vrapca, ob + čarati – opčarati, ob + hoditi – ophoditi, šiba – šipka, ob + sjedati – opsjedati, ob + šišati – opšišati
  • d prelazi u t ispred f, h, k, p
od + fućkati – otfućkati, od + hraniti – othraniti, gladak – glatka, od + pjevati – otpjevati, od + prčiti – otprčiti
  • z prelazi u s ispred c, f, h, k, p, t
iz + curiti – iscuriti, iz + hraniti – ishraniti, iz + kopati – iskopati, nizak – niska, iz + pasti – ispasti, iz + tisnuti – istisnuti
  • ž prelazi u š ispred c, k
lažac – lašca, težak – teška
  • đ prelazi u ć ispred k
smeđ – smećkast (dopušta se i oblik smeđkast), omeđak – omećka (može i omeđka)
  • g prelazi u k ispred c i č:
drug + čiji – drukčiji, bogec – bokca

Ovako izmijenjena osnova zove se obezvučena osnova, a prefiks se naziva obezvučenim prefiksom.

Odstupanja od obezvučivanja

uredi

Od ozvučivanja se odstupa u sljedećim slučajevima:

  • kod jednačenja na glas v
cavtjeti (a ne caftjeti), ovca (a ne ofca), zdravstvo (a ne zdrafstvo)...
gangster, Habsburg, vašingtonski
  • u pismu i govoru – ako se d nalazi ispred s, š, c, č, ć
brodski, gradski, predsjednik, oteta, odcijepiti, naovjek, oušnuti, redci (dopušteno je i reci)
  • u pismu – situacije kada se ne provode navedena pravila radi boljega razumijevanja, najčešće kod složenica:
predturski, odtok, poddijalekt, subpolaran


Kao u navedenom primjeru, jednačenje po zvučnosti ne provodi se kod složenica s prefiksima iznad i ispod, ali se provodi kod nekih složenica s nad i pod, ako se d ne nalazi ispred s, š, c, č, ć:

iznadprosječan, ispodprosječan, ispodkoličinski
natprosječan, potpalublje

Dvostrukosti:

subkategorija/supkategorija, substrat/supstrat, polabski/polapski, substandard/supstandard.

Ozvučivanje

uredi

Ako se zajedno nađu dva šumnika, od kojih je prvi bezvučan, a drugi zvučan, prvi se zamjenjuje svojim zvučnim parnjakom (vidi tablicu). Promjena iz bezvučnog suglasnika u zvučni suglasnik naziva se ozvučivanje. Neki primjeri:

  • p prelazi u b ispred
top – tobdžija
  • t prelazi u d ispred b
svat – svadba
  • s prelazi u z ispred b, d, g
sgurati – zgurati
  • š prelazi u ž ispred b
za dušu – zadužbina
  • č prelazi u ispred b
svjedočiti – svjedoba
  • k u g, s u ž, z u ž ispred
burek – buregdžija, interes – intereždžija, miraz – miraždžija

Ovako izmijenjena osnova naziva se ozvučena osnova, a prefiks se naziva ozvučenim prefiksom.

Odstupanja od ozvučivanja

uredi

Od ove glasovne promjene uglavnom se odstupa u pismu:

  • u nekim domaćim složenicama:
Josipdol, ivanićgradski
jurisdikcija
  • u stranim imenima
Tbilisi

Jednačenje u pismu i govoru

uredi

Hrvatski pravopis jest fonološki (prije zvan i fonetski, glasovni, izgovorni, a sada i zvučni), kao i bošnjački, srpski i makedonski, to znači da se jednačenja (po zvučnosti i mjestu tvorbe) vrše u govoru i pisanju. Većina slavenskih jezika (poljski, češki, ruski, ukrajinski, slovački, slovenski, bugarski...) rabi morfonološki (prije često pogrešno zvan etimološki, korijenski; sada su u uporabi još nazivi tvorbeni ili morfološki) pravopis, jednačenja se vrše samo u govoru, a ne vrše se u pisanju. U hrvatskome jeziku postoje određene iznimke kad se jednačenja ne vrše u pismu radi lakše jasnoće i određivanja korijena riječi.